ДАЯН ДЭЭРХИЙН ХҮРЭЭ

Даян дээрх нь эртнээс бөө мөргөлийн гол төв байсан. Манжийн ноёрхолын үед шарын шашныг энэ нутагт дэлгэрүүлэх гэж байснаас бөө, лам нарын тэмцэл хурцдаж, элдэв арга хэлбэрээр тэмцэж байв. Даян дээрхийн гол шүтээний тухай нэгэн домог ард түмний дунд яригдсаар байдаг. Чингэс хааны алтан ургийн нэгэн гүнжийг Цагаан-Үүрийн бөө нар хулгайлан зугтжээ. Чингэсийн баатар эрс түүний араас нэхэж гүйцэхийн даваанд өнөөх гүнжийг удган мод болгожээ. Баатар эрс гүнжийг эрж олж ядаад  буцахын үед удган мод нь гүнжид эргэн хувилж зугтаажээ. Баатар эрс дахин гүнжийг нэхэж гэнэ. Гүнж зугтаасаар баригдах болоход бөө нар түүнийг хүдэр цээжтэй хүн чулуун хөшөө болгон хувилгажээ. Баатар эрс уур хилэндээ шатаж, хүн чулуун хөшөөний хөмсгийг цавчин хаяад нутаг буцсан гэдэг. Манжийн ноёрхолын үед Эрдэнэбулган, Цагаан-үүр сумын нутагт зургаан харуул суух болсон. Харуулынхан өнөөх хүн чулуун хөшөөг бөөгийн онгон шүтээн гэж тахин шүтэж байжээ.  Энэ тухай нэрт түүхч академич Ч.Далай ”Даяндээрх бол Монголын бөө мөргөлийн төв байсан юм” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрч, хүрээ хийд бий болсонтой зэрэгцэн Даян дээрхийн хүрээ хийд бий болох эхлэл тавигдаж эхэлсэн үеэс бөөгийн шашин шахагдан нөлөөгөө алдаж эхэлсэн. Харуулынхан бөөгийн гэхээсээ бурханы шашны нөлөөнд автаж мөнөөх хүн чулууг бөөгийн онгон гэхээсээ бурханы шүтээн хэмээн сүсэглэн тахих болсон байна. Тийм ч учраас Сайн ноён хан Намнансүрэн Даян дээрхид тусгай элч зарж алт, мөнгө, эд агуурсаар мандал өргүүлэн өөрийн сан хөмрөгөөс зардал гаргуулан тахиулж байсан. 1860 –аад оны эхээр анхан гэр дуган бий болж лам хуваргууд ном хурж эхэлсэн түүхтэй. 1864 онд Үүрийн голын хойд дэнж Даяндээрхийн өмнөх уулын энгэрийн хормойд анхны дуган босч түүнийг аравнайлан YII дүрийн Очир дара  Богд гэгээнтнээс Ёндонпунцаглин гэдэг нэр хайрлаж хүн чулуун хөшөөг гол шүтээнээ болгон тахиж хурал номын ажил эхэлсэн байна. Энэ тухай Улсын Түүхийн төв Архивт хадгалагдаж байгаа нэгэн бичигт “Манай өчүүхэн сүмд эрхэмлэн тахиж буй шүтээн болвоос эрт язгуур цагт Богд хувилгаан залран ирж бурхан шашин дэлгэрээгүй цагт Даяндээрхи хэмээн алдаршиж бөө, удган нарт тахигдаж явсан нэгэн чулуун хөрөг дүр бөлгөө. Хожим харуул бүгдийг захирах бэйс ноёнтон Чагдаржалын үед түүний хошуунд тахигдаж явсан Оромбо хувилгаан ламтан хойш буцаж баруун зууд морилоод Банчин богд гэгээнд энэ чулуун хөрөг дүрийн учрыг нарийвчлан айлтгаж мандал өргөсөнд Даян дээрх болвоос эрт урьд Төгс цогт бурхны гэгээний нүүрний өмнө 2 дугаар ялгуусан Зонховабын шашныг сахихаар ам авсан эрхэм тэнгэр эдүгээ эгэл чулуун дүрээр оршиж амьтныг тусалсан гайхамшигтай бодь сад мөн хэмээн соёрхоод басхүү хамаг ялгуусан зарлигийг хүлээгч хамаг амьтны нас буяныг аривтгагч их хүчит Увиш ахай, Эрхэм тэнгэр аюулгүй баатар Даян дээрх хэмээн нэрлэсэн” гэж дурьджээ. Энэхүү архивын баримтаас үзэхэд 19-р зууны дунд үед төвдийн Банчин богд лүндэн /зарлигаар/-р Даяндээрхийн бөөгийн шүтээнийг Áóðõàí øàøíû ø¿òýýí áîëãîí ººð÷èëñýí áàéíà. Äàÿí äýýðõèéí õ¿ðýý íü áîãèíоõîí õóãàöààíä ºðãөæèæ, ãîë ãîë äóãàí äàöàí áèé áîëæ, õóðàë íîìûí àæëàà ÿâóóëàõ áîëæýý. Õ¿ðýý õèéäèéí ãîë äàöàí áîë õóðàë íîì õóðàõ ×îã÷èí äóãàí áàéäàã þì. Äàÿí äýýðõèéí õ¿ðýýíèé ×îã÷èí äóãàíã Õàíä ÷èí âàíãèéí Ñîä ãýäýã àëäàðòàé ìóæààí òîëãîéëîí áàðüæ áàéãóóëàí àðàâíàéëóóëæ áàéñàí áîë 1875 îíä Öàíèäûí äàöàí, 1878 îíä Æ¿ä, Çóðõàéí äàöàíã íýýñíèé äàðààãààð Ìàìáà, ÿíðýã, Äèâààæèíãèéí äàöàã áàéãóóëàí ëàì õóâðàãóóä øàøíû òàâàí èõ óõààí áîëîí ã¿í óõààíû çýðãýýð áóðõíû øàøèíã õ¿÷òýé äýëãýð¿¿ëæ Ẻ ìºðãºëèéã õîðèãëîæ ýõýëæýý. Òóñ õ¿ðýý íü õ¿ðýýãýý òýëæ, ýðãýë ìºðãºëèéí òîìîîõîí ãàçàð áîëæ, 1900 îí ãýõýä 20 øàõàì ñ¿ì, äóãàí äàöàíòàé, ìÿíãààä ëàì õóðàë íîì õóðñàí òîìîîõîí õèéä áîëñîí áàéâ. Èõ õ¿ðýýíèé õàìáà íîìóí õàí Ýðäýíý Øàíçóäáàãààñ Äàÿí äýýðõèéí õ¿ðýýíèé õóðàë äàöàíãóóäûã óëìààð õºãæ¿¿ëýí äýëãýð¿¿ëýõèéã ýðõýìëýí òàìãà äàðñàí áè÷èã 1892 îíä øèйòãýí îëãîæ áàéæýý.

Îëíîî ºðãºãäñºíèé õî¸ðäóãààð îí áóþó 1912 îíä Äàé÷èí ×èí âàí íî¸íòíîîñ Áîãä ýçýí õààíä ¨íäîíïóíöàãëèí õèéäèéí õóðàë íîìûã ø¿òýæ ñóóãàà íýð á¿õèé çóðãààí õàðóóëûí àðä îëíûã èäýýøèë îëñîí íóòàãò íü õýâýýð ñóóëãàæ, яçãóóðûí ¸ñîîð áàéëãàõ òóõàé äýýä çàðëèã áóóëãóóëñíûã æóðàìëàí äàãàæ áàéãààãàà àéëòãàæ áàéæýý. ×îã÷èí ÷îéð, Äàðü ýõ æ¿ä, ìàìáà, ä¿éíõýð çýðýã òîìîîõîí äóãàíä øàøíû óõààíä ãýãýýðñýí ýðäýì íîì óõààíт áèëèã òºãºëäºð îëîí àãàðàìáà, öîðæ, ëîâîí, ìààðàìáà, ãýâø öîëòîé ëàì íàð íîì õóðæ áàéëàà. Äàÿí äýýðõèéí õ¿ðýýíèé ëàì õóâðàãóóä ãóðâàí æèëä íýã óäàà Äýýðõèéí àëòàí äàëëàãà àâаõóóëàõ øàøíû çàí ¿éëèéã ãóðàâ õîíîã ¿éëäýæ, ýíý ¿åýð áºõ áàðèëäóóëàí, ìîðü óóðàëäóóëæ íóì  ñóì õàðâàõ çýðãýýð ºðãºí îëíûã öýíã¿¿ëýõ çýðýã áóÿí ¿éëäýí, ×îã÷èí äóãàíä 1000 ëàì õóâðàãа íîì õóðæ ñàð á¿ðèéí ñ¿¿ëèéí ãóðâàí ºäºð öàì ãàðäàã áàéæýý. Õ¿ðýýíèé б¿õ ëàì íàð õóâðàãûí øèíý õóâöñàà ºìñºæ õèëýí õàð òàøóóð îðõèìæòîé öàì õàðàéäàã áàéâ. Øàøíû öàì õàðàéõ çàí ¿éëèéã íàðàí ìàíäàõ ºãëººíººñ íàðàí øèíãýõ îðîé áîëòîë ¿éëääýã áàéæýý. Äàÿí äýýðõèéí õ¿ðýýíä øàøíû ýðäýì óõààíä íýâòýðõèé ãýãýýðñýí ëàì õóâðàãа îëîí áàéñíû äîòîð Ø.Íÿìáóó õýìýýõ ëàì Áóðèàäûí Ñàíàãûí äàöàíä çàëëàãààð î÷èæ õàìáà ëàìààð ñóóæ áàéñàí áºãººä ëõàðàìáûí óõààíû õî¸ð áîòü íîì òºâä õýëýýð òóóðâèæ áàéæýý. Õ¿ðýýíèé ýì÷, çóðõàé÷,Á.Öýðýíäàø /1876 îíä òºðñºí/, Õ¿ðýýíèé õàìáà öîðæ, çóðõàé÷ àãðàìáà ìÿíäàãòàé ÿâñàí Ï.Äýìáýðýë /1864 îíä òºðñºí/ íàð àíàãààõûí óõààíààð íýâòýðõèé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí áàéíà. Ñýíãý, Ñýðýýòýð, Ñýðýýíýí, Áàçàðæàâ, Äîâäîí, Äàâãàäîðæ, Ëîäîí ãýëýí, Äàø ãýöýë çýðýã íóòàã óñàíäàà íýðòýý ýì÷ ìààðàìáà öººíã¿é áàéæýý. Óäìûí áàðèà÷ Äîâäîí ãàâæ Áîãäûí õ¿ðýýíä çàëàãäàæ, Ãàíäàíä ñóóæ íîì ¿çýí, ãàâæèéí äàìæàà áàðüæ áàéæýý. Òýðáýýð áîãä ãýãýýíòíèéã ÷èëýýðхэхэд áàðüæ èëëýã õèéí õóÿí øàð óñûã òàðààæ, ýì òàí áàðüæ áàéñàí ãýäýã. Àëèâàà áýðòýíãè ò¿¿íèé äîòîð äîòóóð áýðòýíãèä çàñàë õèéæ, ýì òàí ºã÷ èëààðøóóëñààð ÿâààä èõ õýëìýãä¿¿ëýëòýíä ºðòñºí áàéäàã.

1930-ààä онд Õ¿ðýýíèé ëàì õóâðàãûí òîî öººðñººð 1938 îíä õóðàë íîìûí àæèë á¿ðýí çîãñîæ, 90 øàõàì ëàì õóâðàãûã áàðèâ÷ëàí, íîì ñóäðûã øàòààí, ñ¿ì äóãàíûã íóðààñíààð õ¿ðýý õèéä á¿ðýí õààãäñàí áàéíà. Èõ áàðèâ÷èëãààíààñ óìçàä Äàãâà, ãàâæ Íàìäàã, ëàì Ñ¿ðýíõîð, Ò¿äýâ íàðûí çýðýã öººí õ¿í àìüä ìýíä ãàð÷ íóòàã óñàíäàà ýðãýí èðæ áàéæýý. Áàðèâ÷ëàãäñàí ëàì íàðààñ ¯¿ðèéí ãîë ãàðàõ ¿åä Ãîìáîæàâ ãýã÷ ëàì çîðèóä èõ öýýëä îðæ óðñàí àëãà áîëоõîä òýäíèé òóóæ ÿâñàí õ¿ì¿¿ñ, òýð ìóó ¿õëýýðýý ¿õëýý õýìýýí òîîöîîä ÿâöãààõàä íºãºº ëàì ñýëñýýð àìü ãàð÷, íóòàã áóðóóëàí ÿâñààð Àëòàíáóëàã îðæ òýíäýý ñóóðüøèí àæ òºðæýý 30-ààä æèëèéí äàðàà íóòàãòàà èðæ àìüäàð÷ áàéãààä íàñàí ººä áîëæýý. 1990 –ýýä îíû äóíäóóð Äàÿí äýýðõèéí õ¿ðýýã ñýðãýýõ àæèë ºðíºæ, ýíý íóòãèéí óóãóóë îòî÷ ëàì Ë.Ãàëáààáàäðàà, Öàãààí-¯¿ð ñóìûí íóòãèéí çºâëºëòýé õ¿÷èí õàâñàð÷, ¨íäîíïóíöàãäýã÷èíëýí õèéäèéã ñóìûí òºâä ñýðãýýí, 1997 îíä õóðàë íîìûí àæëûã ýõë¿¿ëæ áàéâ. Äàÿí äýýðõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ õýðýãæ¿¿ëñýí òºñëèéí õ¿ðýýíä Äàÿí äýýðõèéí õ¿ðýýíèé áóóðèí äýýð ñóâðàãà á¿òýýæ õ¿ðýýíèé ãîë ñ¿ì áîëîõ ×îã÷èí äóãàíûã 2006 îíä ñýðãýýí áîñãîæ, 2007 îíä Ìîíãîëûí Áóðõàí øàøèíòíû òºâ Ãàíäàíòýã÷èíëýí õèéäýä õ¿ëýýëãýí ºã÷, õóðàë íîìûí àæëûã ýõë¿¿ëñýí áàéíà